Pawłowski Jan (1879–1936), aktor, reżyser, dyrektor teatru. Ur. 29 VII w Radomiu, był synem Romana, urzędnika magistrackiego, i Jadwigi z Aratwińskich (?). Od r. 1896 P. występował w Dąbrowie Górniczej (zespół Czesława Janowskiego), Łodzi, Kaliszu (zespół Romana Romanowicza, 1897), Poznaniu (Teatr Polski, sezon 1898/9), Ciechocinku, Sosnowcu (zespół Felicjana Felińskiego, l. 1899–1900), a wreszcie w Krakowie (Teatr Miejski, sezon 1900/1), gdzie m. in. wystąpił w roli Poety w prapremierze „Wesela” S. Wyspiańskiego. W sezonie letnim 1901 grał w warszawskim teatrzyku ogródkowym «Fantazja», w l. 1901–2 z zespołem Bolesława Bolesławskiego w Odessie i Moskwie, w sezonie 1902/3 ponownie w Krakowie, a 1903/4 w Poznaniu, gdzie zapoczątkował pracę reżyserską. W sezonie letnim 1906 grał i reżyserował w zespole Felińskiego w Ciechocinku, w sezonie 1906/7 w Teatrze Miejskim w Wilnie. W czerwcu 1907 wystąpił gościnnie w Teatrze Małym w Warszawie, w czerwcu 1908 ponownie grał w Ciechocinku, następnie uczestniczył w objeździe zorganizowanym przez Karola Adwentowicza, jesienią t. r. grał w Teatrze Nowym w Warszawie. W grudniu został zaangażowany do warszawskiego teatrzyku «Momus», w marcu 1910 przejął jego dyrekcję (po Arnoldzie Szyfmanie). Wkrótce zorganizował objazd zespołu, z którym odwiedził m. in. Łódź, Kalisz, Petersburg, Moskwę, Rygę, Kijów, Lwów, Kraków, Pragę, Wiedeń, Paryż. W r. 1911 zespół P-ego dawał przedstawienia we Włocławku (kwiecień), Kaliszu (maj), od sezonu 1911/12 wspólnie z Julianem Strycharskim kierował P. «działówką aktorską» w Teatrze Polskim w Wilnie. W lutym i sierpniu t. r. występował w Teatrze Popularnym w Łodzi, zaś z zespołem wileńskim wyjeżdżał m. in. do Mińska i Petersburga (marzec), Kalisza (wrzesień), Kowna (listopad), ponownie do Petersburga (kwiecień 1913) i Mińska (maj 1913). W l. 1913–16 związany był jako aktor i reżyser głównie z Teatrem Małym w Warszawie, ponadto gościnnie występował m. in. w Teatrze Polskim w Kijowie (listopad–grudzień 1913), w Łodzi (1914), w Teatrze Rozmaitości w Warszawie (jesień 1915). Dn. 1 VII 1916 został zaangażowany do Teatru Letniego w Warszawie, w sezonie 1922/3 reżyserował w warszawskim teatrzyku «Qui-Pro-Quo» i w Teatrze Praskim, w sezonie 1923/4 jako główny reżyser teatrów łódzkich obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia pracy artystycznej (22 II 1924).
W sezonie 1924/5 P. kierował Teatrem im. A. Fredry w Warszawie, w którym m. in. reżyserował prapremierę „Jana Macieja Karola Wścieklicy” S. I. Witkiewicza (25 II 1925) i odniósł sukces jako wykonawca roli tytułowej. Przedstawienie cieszyło się powodzeniem zarówno w Warszawie, jak i w czasie miesięcznego objazdu po prowincji (19 miejscowości od 12 IV do 12 V t. r.), m. in. w Kaliszu, Łodzi, Lublinie, Wilnie, Poznaniu. Spektakl ten uzyskał nagrodę Związku Artystów Scen Polskich (ZASP) «za wysoki poziom artystyczny». W sezonie 1925/6 P. grał w Teatrze Letnim w Warszawie, zaproszony wiosną 1926 do Lwowa, wystawił tu 8 V 1926 „Wśeieklicę” w Teatrze Małym, grając również rolę tytułową. W sezonie 1926/7 należał do zespołu warszawskiego Teatru Ćwiklińskiej i Fertnera, w lipcu 1927 z lwowskim zespołem Teatru Małego występował w Krynicy. We wrześniu t. r objął kierownictwo artystyczne nowo utworzonego teatrzyku rewiowego «Karuzela» w Warszawie, który istniał do końca roku. W l. n. był m. in. członkiem zarządu Zrzeszenia Teatrów Łódzkich jako przedstawiciel zarządu głównego ZASP (sezon 1930/1), reżyserem warszawskich teatrów: «Nowości» i «Qui-Pro-Quo» (1931–2), dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Artystów (wrzesień 1932 – styczeń 1933).
P. odznaczał się korzystnymi warunkami scenicznymi, grał m. in. tytułową rolę w „Mazepie” J. Słowackiego, Zbyszka w „Moralności pani Dulskiej” G. Zapolskiej, Relskiego w „Karykaturach” J. A. Kisielewskiego, Kochanka w „Ich czworo” G. Zapolskiej, Julka w „Grze serc” S. Kiedrzyńskiego. Reżyserował m. in. „Śnieg” S. Przybyszewskiego, „Orlę” E. Rostanda, „Samsona i Dalilę” S. Langego, „Losy Europy” B. Winawera. Występował także w pierwszych filmach polskich, od „Mętów Warszawy” poczynając; w r. 1914 wszedł na ekrany Warszawy film „Niewolnica zmysłów” w reżyserii P-ego. Był działaczem ZASP; od r. 1925 wchodził w skład Zarządu Głównego, od r. 1929 był członkiem zasłużonym i dyrektorem ZASP z dużymi uprawnieniami. W kwietniu 1933, po upadku Teatru Artystów, na walnym zjeździe ZASP postawiono mu poważne zarzuty natury finansowej i skreślono z grona członków Związku. Zmarł 7 V 1936 w Świdrze koło Warszawy, został pochowany w Warszawie na cmentarzu Powązkowskim.
P. był dwukrotnie żonaty: od r. 1902 z aktorką Heleną Łącką (ok. 1884–1964), potem z aktorką Aldoną Pancerzyńską, pseud. Herburt (1892–1974).
Słown. Teatru Pol., (bibliogr., ikonogr.); – Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia filmu polskiego, W. 1966 I; Degler J., Witkacy w teatrze międzywojennym, W. 1973 (fot.); Krasiński E., Warszawskie sceny 1918–1938, W. 1976; Wysiński K. A., Związek Artystów Scen Polskich 1918–1950, Wr. 1979; – Kaszyński S., Teatralia kaliskie. Materiały do dziejów sceny kaliskiej (1800–1970), Ł. 1972; Kotarbińscy L. i J., Listy, W. 1978; Witkiewicz S. I., Bez kompromisu, W. 1976; – „Kur. Warsz.” 1936 nr 128 s. 21; – Arch. Paraf. Rzymskokatol. Św. Jana w Radomiu: Liber baptisatorum z r. 1879, akt 514 (wyciąg w Mater. Red. PSB); – Mika M., Materiały do życiorysów aktorów przebywających w Poznaniu w XIX i XX wieku, mszp. w IS PAN.
Barbara Berger